Een handelingsonderzoek komt vaak voort uit een handelingsvraag of uit zogenaamde ‘handelingsverlegenheid’. Dit is een situatie die ontstaat wanneer je als leraar niet goed (meer) weet hoe je moet handelen in een bepaalde situatie. Door op zoek te gaan naar kansrijke, alternatieve manieren van handelen en deze in de praktijk uit te proberen, wordt gezocht naar een oplossing. De in de praktijk uitgevoerde acties worden daarbij wel steeds goed gemonitord en geëvalueerd, om op basis daarvan weer bijstellingen te doen of nieuwe acties te kunnen bepalen. Net als bij ontwerponderzoek is er binnen dit type onderzoek dus sprake van een iteratief (zich herhalend) proces. Het verschil met ontwerponderzoek is echter dat er geen product of dienst wordt ontworpen, maar dat het handelen zelf wordt onderzocht. Uiteraard kan daarbij wel gebruik worden gemaakt van een bestaande (maar voor jou als leraar nieuwe) aanpak en kan deze worden aangepast aan de specifieke situatie.
De uitkomst van een handelingsonderzoek is dus steeds een nieuwe aanpak, oftewel een handelingsalternatief. Reflectie speelt daarbij een belangrijke rol. Jij bent als leraar immers het uitgangspunt van het onderzoek, en dus ook degene die zich steeds moet afvragen in hoeverre jouw ‘handelingsverlegenheid’ is verdwenen, en je voor jezelf een nieuwe, effectieve handelingspraktijk hebt ontwikkeld. Dat betekent ook dat het doen van een handelingsonderzoek rechtstreeks invloed kan hebben op de manier waarop je jouw werk uitvoert. In figuur 1 zie op een eenvoudige manier het iteratieve karakter, het belang van reflectie, en de invloed op de praktijk (‘nieuwe richting’) weergegeven.
Typisch voor het opzetten van handelingsonderzoek, is dat je niet altijd goed van tevoren kunt plannen hoe je onderzoek eruit moet komen te zien. Wanneer je een nieuwe aanpak uitprobeert in de praktijk, kan dat onverwachte effecten hebben. Stel dat je bijvoorbeeld een bepaald groepje leerlingen meer bij de les wilt betrekken, dan zou je kunnen merken dat dit ten koste gaat van een ander groepje. Dat kan betekenen dat je niet alleen je aanpak moet aanpassen, maar ook dat je misschien een onderzoeksinstrument moet toevoegen om voor de hele klas te monitoren of er geen negatieve bij-effecten zijn. Het kan ook tot gevolg hebben dat je jouw onderzoeksvraag (of handelingsvraag) moet bijstellen.
Omdat een handelingsonderzoek zo dicht bij de praktijk staat, en soms gedurende de uitvoering moet worden aangepast, dien je er extra voor te waken dat de aanpak zo veel mogelijk onderzoeksmatig blijft. En dat je dus alle onderdelen van de onderzoekscyclus blijft doorlopen. In figuur 2 zie je hoe dat er uit kan zien voor een handelingsonderzoek met drie cycli.
Bij praktijkonderzoek is de onderzoeker vaak dicht betrokken bij de uitvoering. Bij een handelingsonderzoek is dat al helemaal het geval: je bent tegelijk onderzoeker en onderzoeksdeelnemer. Dat brengt een gevaar met zich mee voor de betrouwbaarheid van je onderzoek. Het is namelijk moeilijk (of misschien wel onmogelijk) om helemaal objectief naar je onderzoek te kijken wanneer het uitgangspunt je eigen handelingsverlegenheid is.
Daarom is zorgen voor triangulatie bij het opzetten van een handelingsonderzoek van groot belang. Dit betekent dat er meerdere instrumenten gecombineerd worden, zodat je uit verschillende invalshoeken kijkt naar de effecten. Zo kun je bijvoorbeeld leerlingen een vragenlijstje laten invullen, een collega-leraar je lessen gericht laten observeren, een logboekje invullen na elke les én opnames van de les maken om later terug te kijken. Dit maakt de betrouwbaarheid van je onderzoek groter.