Aanleiding en onderzoeksvraag
Je bent nu in de fase van je onderzoek dat je de praktijkvraag aan het formuleren bent en mogelijk ben je nog op zoek naar draagvlak voor de uitvoering van je onderzoek. Toch kunnen er in deze fase al ethische kwesties naar voren komen.
Je kunt je wellicht voorstellen dat Youssef meteen bijval voor zijn praktijkvraag over beoordelen van leerlingen vond bij zijn collega’s. Maar het zou ook best kunnen dat er verschillende zienswijzen bestaan rond dit thema binnen de vakgroep LO. Het onderzoeksonderwerp zou wat gevoelig kunnen liggen voor een aantal collega’s. Collega’s zouden bijvoorbeeld het gevoel kunnen krijgen dat ze al die jaren hun leerlingen, op een verkeerde manier hebben beoordeeld. Ze voelen zich niet prettig bij de nieuwe manier van beoordelen en laten het liever bij het oude. Dit kan invloed hebben op het draagvlak voor het uitvoeren van het onderzoek. Wie heeft er belang bij het uitvoeren van het onderzoek? Zouden er ook ongewenste neveneffecten op kunnen treden als gevolg van het onderzoek zoals een stroeve werkrelatie tussen collega’s als het onderzoek toch uitgevoerd wordt? Kun je dan verantwoorden waarom het onderzoek toch uitgevoerd zou moeten worden (afweging belang groter dan risico’s), of dient het onderzoek dan op een andere manier, of helemaal niet uitgevoerd te worden?
Je kunt jezelf de volgende ethische vragen stellen bij het vaststellen van de praktijkvraag die het startpunt vormt voor het doen van onderzoek:
- Richt je praktijkvraag zich op relevante thema’s en problemen uit de beroepspraktijk?
- Houd je rekening met verschillende belangen en zienswijzen die binnen de professionele praktijk rond dit thema bestaan?
- Neem je in overweging dat er mogelijk neveneffecten zijn van het onderzoek naar de gekozen praktijkvraag?
- Ben je kritisch ten aanzien van de in de praktijk gehanteerde opvattingen en probleemdefinities?
- Kun je je verantwoorden m.b.t. de relevantie van het gekozen thema en de wijze waarop de praktijkvraag in interactie met de praktijk tot stand is gekomen?
Indien je op basis van de vragen, na zorgvuldige overwegingen tot de conclusie komt dat het een goede praktijkvraag is met voldoende draagvlak, dan zou deze praktijkvraag een goed startpunt voor ethisch verantwoord onderzoek kunnen zijn.
Wet Medisch- Wetenschappelijk Onderzoek met mensen (WMO)
In deze fase van de onderzoek cyclus is het verstandig om ook al te kijken of je onderzoek valt onder de Wet Medisch- Wetenschappelijk Onderzoek met mensen (WMO). Als student mag je doorgaans geen onderzoek doen dat valt onder de WMO. Daarom is het van belang om op de hoogte te zijn wat de WMO daar precies onder verstaat om vast te kunnen stellen of het onderzoek onder de wet valt. We leggen het hieronder uit.
- Er sprake is van medisch wetenschappelijk onderzoek. ‘Medisch-wetenschappelijk onderzoek is onderzoek dat als doel heeft het beantwoorden van een vraag op het gebied van ziekte en gezondheid (etiologie, pathogenese, verschijnselen/symptomen, diagnose, preventie, uitkomst of behandeling van ziekte), door het op systematische wijze vergaren en bestuderen van gegevens. Het onderzoek beoogt bij te dragen aan medische kennis die ook geldend is voor populaties buiten de directe onderzoekspopulatie.’
- Personen aan handelingen worden onderworpen of hen gedragsregels worden opgelegd. Er wordt op enige wijze inbreuk gemaakt op de fysieke en/of psychische integriteit van de proefpersoon.
Vooral dat tweede punt is voor onderzoek binnen de praktijk van het onderwijs en de LO van belang. Onderzoek in het hbo is altijd praktijkgericht en dient daarom vooral de ontwikkeling van het professioneel handelen en is gericht op het oplossen van praktijkproblemen. In verreweg de meeste gevallen is er dan ook geen sprake van medisch wetenschappelijk onderzoek. Jouw onderzoek valt dus op basis van dit criterium hoogstwaarschijnlijk niet onder medisch-wetenschappelijk onderzoek.
Maar….toch kan je onderzoek in sommige gevallen wel onder de wet WMO vallen, bijvoorbeeld wanneer je deelnemers gedragsregels op gaat leggen die invloed hebben op de fysieke of psychische integriteit. Stel je eens voor dat je voor jouw onderzoek leerlingen een gezond dieet zou willen laten volgen om gezond eetgedrag te stimuleren, dan zou dit onderzoek kunnen vallen onder de wet WMO. Je legt de kinderen immers bepaalde gedragsregels op die afwijken van de regels die gelden in de normale lesgeef praktijk van de docent LO.
Indien je twijfelt of je onderzoek onder de WMO valt of niet, leg dit dan altijd voor aan een expert (een docent of ervaren onderzoeker), want onderzoek dat valt onder de WMO dient vooraf getoetst te worden door een erkende medisch ethische toetsingscommissie (METC) of Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO). Deze zullen jouw onderzoeksvoorstel kritisch doorlezen en een bindende uitspraak doen voor de uitvoering ervan. Het doen van WMO-plichtig onderzoek zonder positief oordeel van een erkende METC is strafbaar!